Η διατροφή και η γεωργία είναι ένας από τους μεγαλύτερους οικονομικούς τομείς στον κόσμο. Μπορεί να μην βρισκόμαστε στον 14ο αιώνα, όταν το 76% του πληθυσμού εργαζόταν στη γεωργία – αλλά η γεωργία εξακολουθεί να απασχολεί περισσότερο από το 26% όλων των εργαζομένων παγκοσμίως. Και αυτό δεν περιλαμβάνει τους ανθρώπους που εργάζονται στην αλυσίδα εφοδιασμού: τους σφαγείς, τους συσκευαστές, τους εμπόρους λιανικής πώλησης και τους σεφ.
Το 2016, η παραγωγή κρέατος στον κόσμο εκτιμήθηκε σε 317 εκατ. τόνους, και αναμένεται να συνεχίσει να αυξάνεται. Ωστόσο τα στοιχεία για την αξία της παγκόσμιας βιομηχανίας κρέατος ποικίλλουν από δεκάδες έως εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ, το ζωικό κεφάλαιο αντιπροσωπεύει περίπου το 40% της παγκόσμιας αξίας της γεωργικής παραγωγής και υποστηρίζει τη διαβίωση και την επισιτιστική ασφάλεια σχεδόν 1,3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων.
Τι γίνεται με τη διαβίωση των ζώων;
Μέσα σε αυτόν τον κύκλο, η ιδέα της καλής διαβίωσης των ζώων και των δικαιωμάτων των ζώων παραμένει μια εξαιρετικά αμφιλεγόμενη υπόθεση. Ο Πίτερ Σίνγκερ με το βιβλίο του «Η Απελευθέρωση των Ζώων», που κυκλοφόρησε το 1975, άνοιξε το ζήτημα της ηθικής αντιμετώπισης των ζώων. Από τότε μεταφράστηκε σε περισσότερες από 20 γλώσσες και διαβάστηκε από εκατοντάδες χιλιάδες αναγνώστες σε όλον τον κόσμο. Σ’ αυτό το βιβλίο, ο συγγραφέας εξετάζει με γλώσσα απλή το ζήτημα της κακομεταχείρισης των ζώων και αναπτύσσει μια θεωρία για την ηθική αντιμετώπισή τους από τον άνθρωπο. Έχει χαρακτηριστεί ως η «Βίβλος» της χορτοφαγίας και του κινήματος για τα δικαιώματα των ζώων, και έχει συμβάλει όσο κανένα άλλο βιβλίο στη δημιουργία ενός παγκόσμιου κινήματος για την απελευθέρωση των ζώων και την αλλαγή των νομοθεσιών που αφορούν στις συνθήκες διαβίωσης των αγροτικών ζώων και των πειραματόζωων.
Η βάση πάνω στην οποία στηρίζεται ο Σίνγκερ για να αναπτύξει όλη την επιχειρηματολογία του βιβλίου είναι η αρχή της ισότητας, και ειδικότερα η αρχή της ίσης εκτίμησης των συμφερόντων. Πρέπει δηλαδή να αντιμετωπίζουμε ισότιμα κάποια ζώα, και για την ακρίβεια να αντιμετωπίζουμε ισότιμα τα συμφέροντά τους στη ζωή, την ελευθερία και τη μη κακομεταχείριση. Ποια ζώα όμως ανήκουν στην ηθική κοινότητα σύμφωνα με τον Σίνγκερ; Τα ζώα που μπορούν να πονούν.
Μετά την έκδοση του βιβλίου δημιουργείται ένα νέο κίνημα χορτοφάγων, σε διάφορα κράτη αλλάζουν οι νομοθεσίες για τη μεταχείριση των ζώων, συγκροτούνται ειρηνικές οργανώσεις για την ηθική υπεράσπιση των ζώων αλλά και ομάδες που χρησιμοποίησαν βίαια μέσα για την υποστήριξη των θέσεων του Σίνγκερ, τοποθετώντας βόμβες σε εργαστήρια που χρησιμοποιούσαν πειραματόζωα, απελευθερώνοντας ζώα, καθώς και άλλες ηπιότερες ακτιβιστικές ενέργειες, με πιο γνωστή το Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων (Animal Liberation Front). Έτσι, το 1998, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε μια οδηγία, σύμφωνα με την οποία όλα τα ζώα που εκτρέφονται για γεωργικούς σκοπούς πρέπει να αντικατοπτρίζουν τις «πέντε ελευθερίες». Κατάλληλο περιβάλλον, κατάλληλη διατροφή, δυνατότητα έκφρασης της φυσιολογικής του συμπεριφοράς, την ανάγκη να ζει μαζί με άλλα ζώα ή χωριστά από αυτά, καθώς και προστασία από πόνο, ταλαιπωρία, τραυματισμό και ασθένεια. Το 2009 η Συνθήκη της Λισσαβόνας αναγνώρισε τα ζώα ως αισθανόμενα όντα.
Το 2012 μια διεθνής ομάδα επιστημόνων συναντήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ για να υπογράψει τη Διακήρυξη του Cambridge για τη Συνείδηση, η οποία διακηρύττει κατά βάση ότι αυτή η επιφανής διεθνής ομάδα επιστημόνων συμφωνεί ότι «τα συγκεντρωμένα στοιχεία δείχνουν πως τα μη ανθρώπινα ζώα έχουν τα νευροανατομικά, νευροχημικά και νευροφυσιολογικά υποστρώματα συνειδητών καταστάσεων μαζί με την ικανότητα να παρουσιάζουν σκόπιμες συμπεριφορές. Συνεπώς, η βαρύτητα των στοιχείων υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι δεν είναι οι μόνοι που κατέχουν νευρολογικά υποστρώματα που δημιουργούν τη συνείδηση. Τα μη ανθρώπινα ζώα, συμπεριλαμβανομένων όλων των θηλαστικών και των πτηνών, και πολλά άλλα πλάσματα, όπως τα χταπόδια, επίσης κατέχουν αυτά τα νευρολογικά υποστρώματα». Θα μπορούσαν να έχουν συμπεριλάβει επίσης και τα ψάρια, για τα οποία τα στοιχεία που υποστηρίζουν την αισθαντικότητα [sentience] και τη συνείδησή [conciousness] τους είναι τρανταχτά.
Πώς άλλαξε η παραγωγή κρέατος;
Παρά τις επισημάνσεις των επιστημόνων, του φιλοζωικού κινήματος και των οργανώσεων, από τον 20ο αιώνα και μέχρι σήμερα η παραγωγή κρέατος έχει πλήρως βιομηχανοποιηθεί. Στόχος αυτού του μοντέλου παραγωγής είναι η παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων κρεάτων σε όσο δυνατό χαμηλότερο κόστος. Το αποτέλεσμα ήταν το εργοστάσιο, πρώτα για τα κοτόπουλα, μετά για τους χοίρους και πιο πρόσφατα με τα βοοειδή. Οι παραγωγοί ανακάλυψαν ότι τα ζώα μπορούν να κρατηθούν στο εσωτερικό, να εκτραφούν για να αναπτυχθούν ταχύτερα και να γίνουν παχύτερα στα σωστά σημεία. Σήμερα οι κότες μεγαλώνουν 3 φορές πιο γρήγορα από ότι πριν από 50 χρόνια, τρώγοντας το 1/3 της τροφής που θα έτρωγαν παλιότερα. Ο χώρος που τους αναλογεί δεν ξεπερνά τις διαστάσεις μιας κόλλας Α4 και δεν μπορούν όχι τα φτερά τους να ανοίξουν, αλλά ούτε να καθίσουν καλά-καλά. Αντιλαμβάνεται κανείς πως αυτή η γρήγορη ανάπτυξη (ας μην ξεχνάμε ότι όσο πιο γρήγορα μεγαλώνει ένα ζωντανό, τόσο λιγότερη τροφή κοστίζει στον επιχειρηματία) σε συνδυασμό με τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν οι περισσότερες κότες, κάνουν τη ζωή τους ανυπόφορη.
Η κτηνοτροφία και η εκτροφή βοοειδών ακολούθησε το παράδειγμα. Τα γουρούνια είναι εγκλωβισμένα σε ένα τόσο μικρό χώρο που η αντίδρασή τους συχνά είναι να χτυπούν με μανία τους τοίχους επιζητώντας την ελευθερία τους. Δείγμα άγχους και στρες, όπως λένε οι ειδικοί. Για το λόγο αυτό, τους χορηγείται ένα αντιβιοτικό, τετρακυκλίνη, στην τροφή τους, ώστε να ηρεμούν και να μην αντιλαμβάνονται και το τι συμβαίνει γύρω τους. Παράλληλα, στα πλαίσια του προσοδοφόρου κανόνα «όσο πιο γρήγορα μεγαλώνει το ζώο τόσο πιο επικερδές είναι» τους χορηγούνται ορμόνες που επιταχύνουν την ανάπτυξη τους. Έτσι το «αγνό» γουρουνάκι που τρώμε με τόσες διαφορετικές μορφές, έχει εμβολιασθεί με αντιβιοτικά και ορμόνες που ίσως και να κάνουν το κρέας του πιο νόστιμο. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το μοσχάρι, όπου με την επίδραση συνθετικών ορμονών μεγαλώνουν πιο γρήγορα, ενώ με τα αντιβιοτικά στην τροφή αποφεύγονται αρρώστιες που λόγω των συνθηκών διαβίωσης είναι πολύ πιο συχνές. Η τροφή τους είναι μίγμα διαφόρων φυτικής προέλευσης συστατικών, όπως καλαμποκιού, δημητριακών, σόγιας, αλλά και μη φυτικών όπως σόγια, ζωοτροφές κ.ά.
Ας μη ξεχνάμε ότι το πεπτικό σύστημα των μηρυκαστικών είναι φτιαγμένο για να μεταβολίζει κατά βάση χόρτα και όχι όλα τα υπόλοιπα που ταΐζονται για να αυξηθεί το βάρος τους γρήγορα. Είναι σαν ταΐζεις έναν άνθρωπο μόνο καραμέλες και γλυκά. Το βάρος του θα αναπτυχθεί γρήγορα, αλλά πόσο υγιείς θα είναι; Είναι άλλωστε τόσο πρόσφατο το «σύνδρομο των τρελών αγελάδων» που έπληξε τη Μ. Βρετανία στις αρχές της δεκαετίας του 90 όταν αγελάδες τράφηκαν με κρέας από πρόβατα.
Ποιες είναι οι επιπτώσεις του κρέατος στην ανθρώπινη υγεία;
Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA), η ποσότητα των αντιβιοτικών που πωλούνται για χρήση στα εκτρεφόμενα ζώα αυξήθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια, γεγονός άκρως ανησυχητικό σύμφωνα με τους ειδικούς, λαμβανομένων υπόψη των προσπαθειών που γίνονται για την καταπολέμηση της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά των μικροβίων στον άνθρωπο. Τα αντιβιοτικά ήταν τα θαυματουργά φάρμακα του 20ού αιώνα και η αρχική χρήση τους στον άνθρωπο και τα ζώα ήταν αδιάκριτη, λένε οι ειδικοί. Οι εκτροφείς ζώων έμαθαν ότι τα αντιβιοτικά βοηθούν τα ζώα να μεγαλώνουν γρήγορα και άρχισαν να προσθέτουν τα φάρμακα στις ζωοτροφές και το νερό, χωρίς ιατρική συνταγή ή μετά από κάποια σημάδια εμφάνισης ασθενειών στα ζώα. Ομως, είναι πλέον γνωστό ότι η ευρεία χρήση τους ενισχύει σημαντικά την ανάπτυξη σούπερ μικροβιών, που γίνονται επικίνδυνα και για τον άνθρωπο. Παράλληλα η υπερκατανάλωηση επεξεργασμένου κρέατος έχει επισημανθεί ως άκρως επικίνδυνη και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Ποιο είναι το περιβαλλοντικό αντίκτυπο;
Ακόμα όμως και αν δεν υπήρχαν οι λόγοι υγείας ή οι ηθικοί λόγοι (άθλιες συνθήκες εκτροφής, καταπάτηση δικαιωμάτων ζώων, βιομηχανικός σταβλισμός, κοκ), η μείωση της κατανάλωσης του κρέατος επιβάλλεται και από σοβαρότατους περιβαλλοντικούς λόγους: κατασπατάληση φυσικών πόρων, ρύπανση νερού και εδάφους, επιδείνωση κλιματικών αλλαγών, κοκ. Ο περιορισμός του κρέατος από τη διατροφή μας, η λελογισμένη κατανάλωσή του, θα έφερνε πολλά οφέλη τόσο στην προσωπική υγεία μας όσο και σ’ αυτήν του πλανήτη.
Η παραγωγή τροφίμων αντιστοιχεί στο 1/4 με 1/3 των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης γι’αυτούς τους αριθμούς αναλογεί στην κτηνοτροφική βιομηχανία. Παρ’όλα αυτά, συχνά υποτιμάται το πώς οι διατροφικές επιλογές μας, επηρεάζουν την κλιματική αλλαγή. Στις ΗΠΑ π.χ. μια μέση οικογένεια τεσσάρων ατόμων εκπέμπει περισσότερα αέρια θερμοκηπίου λόγω του κρέατος που καταναλώνει, απ’ ότι αν οδηγούσε δύο αυτοκίνητα. Αλλά είναι τα αυτοκίνητα και όχι το κρέας, που απασχολεί τις συζητήσεις για την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Σύμφωνα με μια μελέτη του 2017, οι τρεις μεγαλύτερες εταιρίες κρέατος – JBS, Cargill και Tyson – εξέπεμψαν περισσότερα αέρια θερμοκηπίου το 2016 από ό, τι η Γαλλία. Ο Μάρκο Σπρίνγκμαν, ερευνητής στο πρόγραμμα “Το Μέλλον των Τροφίμων” του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, προσπάθησε να ποσοτικοποιήσει τις ευεργετικές συνέπειες της μείωσης κατανάλωσης κρέατος στην αλλαγή του κλίματος. Μαζί με συνεργάτες του, έφτιαξε μοντέλα υπολογιστή που προέβλεπαν τι θα γινόταν αν όλοι γίνονταν χορτοφάγοι έως το 2050. Τα αποτελέσματα δείχνουν –χάρη και στην εξάλειψη του κόκκινου κρέατος– ότι οι σχετιζόμενες με τα τρόφιμα εκπομπές αερίων θα μειώνονταν κατά 60%. Μάλιστα, αν όλος ο κόσμος γινόταν βίγκαν, οι εκπομπές θα μειώνονταν γύρω στο 70%.
Τα κοπάδια καταλαμβάνουν επίσης πολύ χώρο. Από τα 50 εκατ. τ. χλμ. γεωργικών εκτάσεων παγκοσμίως, το 68% χρησιμοποιείται για την κτηνοτροφία. Μεγάλο μέρος αυτών των βοσκοτόπων θα μπορούσαν να αποκατασταθούν και να μετατραπούν και πάλι σε δάση, που θα αιχμαλώτιζαν διοξείδιο του άνθρακα και θα περιόριζαν την κλιματική αλλαγή. Η μετατροπή πρώην βοσκοτόπων σε βιότοπους θα ήταν ένα θείο δώρο για την βιοποικιλότητα, συμπεριλαμβανομένων των φυτοφάγων ζώων όπως τα βουβάλια, τα οποία εκδιώχθηκαν χάρη των βοοειδών, καθώς και θηρευτών όπως οι λύκοι, οι οποίοι συχνά θανατώνονται ως αντίποινα για επιθέσεις σε κοπάδια. Ωστόσο, τόσο η περιβαλλοντική αποκατάσταση όσο και η μεταστροφή σε καλλιέργειες βασισμένες σε φυτά, θα απαιτούσαν προγραμματισμό και επενδύσεις, δεδομένου ότι οι βοσκότοποι υποβαθμίζονται σημαντικά. «Δεν θα μπορούσες απλά να αφαιρέσεις τις αγελάδες και να περιμένεις ότι η γη θα γίνει δάσος από μόνη της», λέει ο Τζάρβις. Επίσης, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) πιστεύει ότι ο τομέας της κτηνοτροφίας, ο οποίος αναπτύσσεται και εντατικοποιείται ταχύτερα από την καλλιέργεια, έχει «σοβαρές επιπτώσεις» στην ποιότητα του νερού.
Ποια είναι η λύση;
Τον τελευταίο καιρό όλο και περισσότεροι άνθρωποι φλερτάρουν με την ιδέα της vegan διατροφής, ενώ κάποιοι άλλοι ήδη την ακολουθούν πιστά. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η χορτοφαγία είναι ο μόνος τρόπος για να προχωρήσουμε. Αλλά υπάρχουν και άλλες λύσεις: Η μείωση της ποσότητας κρέατος που τρώμε, σε συνδυασμό με την βελτίωση της ποιότητάς του υποστηρίζεται επίσης από πολλές περιβαλλοντικές ομάδες. Το κίνημα των οργανικών – βιολογικών τροφίμων, μεταξύ των οποίων και το κρέας, που βασίστηκε στην πρωτοποριακή εργασία του Σιρ Αλμπερτ Χάουαρντ. Υπάρχουν και άλλα γεωργικά – κτηνοτροφικά μοντέλα, όπως η βιοδυναμική και η permaculture. Πιο πρόσφατα, ορισμένοι πρωτοπόροι έχουν συγχωνεύσει την τεχνολογία με τις περιβαλλοντικές αρχές συντηρητικής καλλιέργειας ή αναγεννητικής γεωργίας για να δημιουργήσουν γεωργικές μεθόδους που περιλαμβάνουν την δέσμευση άνθρακα, υψηλή βιοποικιλότητα και καλή διαβίωση των ζώων.
