Χρώματα, γεύσεις και κατανυκτική ατμόσφαιρα με πολλά και διαφορετικά έθιμα σε κάθε τόπο χαρακτηρίζουν το Πάσχα σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Πρόκειται άλλωστε για τη μεγαλύτερη και την πλουσιότερη σε λαογραφικές εκδηλώσεις γιορτή των ορθοδόξων χριστιανών. Η λέξη “Πάσχα” προέρχεται από την εβραϊκή “pasah”, που σημαίνει διάβαση. Οι Εβραίοι γιόρταζαν το Πάσχα σε ανάμνηση της απελευθέρωσής τους από τους Αιγυπτίους και της διάβασης της Ερυθράς Θάλασσας, ενώ οι χριστιανοί γιορτάζουν την ανάσταση του Σωτήρα και τη διάβαση από το θάνατο στη ζωή. Η αντίστοιχη ελληνική λέξη για το Πάσχα είναι Λαμπρή, διότι η ημέρα της ανάστασης του Χριστού είναι μέρα ευφρόσυνη.
ΣΕΡΡΕΣ
Στις Σέρρες αναβιώνουν πανάρχαια έθιμα με συμβολική σημασία, πολλά από τα οποία τα έφεραν οι πρόσφυγες της Θράκης, του Πόντου και της Μικράς Ασίας, ενώ άλλα διατηρούνται από τα οθωμανικά χρόνια.
Τη Μεγάλη Παρασκευή, στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, κατά τη διάρκεια της περιφοράς του Επιταφίου αναβιώνει το έθιμο “Αδώνια”. Σύμφωνα με το τελετουργικό κάθε νοικοκυρά βάζει στο κατώφλι του σπιτιού της ένα τραπεζάκι, πάνω στο οποίο έχει τοποθετήσει θυμίαμα, την εικόνα του Εσταυρωμένου και λουλούδια στο βάζο, τα οποία είναι πασχαλιές. Δίπλα τοποθετεί ένα πιάτο με κριθάρι ή φακή, έθιμο που παραπέμπει στους “Αδώνιδος Κήπους”, σε ένα έθιμο που σύμφωνα με τη λαογραφική μας παράδοση και τη λαογράφο Αλεξάνδρα Παραφεντίδου συμβολίζει τη νιότη που χάνεται γρήγορα και άδικα, όπως ο Άδωνις πέθανε από δάγκωμα κάπρου. Στην αρχαιότητα την πρώτη ημέρα του εθίμου γινόταν η αναπαράσταση της κηδείας του και τη δεύτερη η γιορτή για την ανάστασή του.
ΤΟ ΚΑΨΙΜΟ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ
Στο Αρχοντοχώρι, το Δαρνάκικο Σαρμουσακλή, την τωρινή Πεντάπολη του δήμου Εμμανουήλ Παππά, μικροί και μεγάλοι περιμένουν με αγωνία το “Κάψιμο του Ιούδα”.
Το έθιμο λαμβάνει χώρα το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, μετά την αναγγελία της Ανάστασης του Κυρίου. Μόλις ακουστεί το “Χριστός Ανέστη”, μικροί και μεγάλοι με λαμπάδες από μελισσοκέρι κατευθύνονται στην πλατεία του Αγίου Αθανασίου, όπου καίνε το αχυρένιο ομοίωμα του Ιούδα, το οποίο κατασκεύασαν το πρωί οι νέοι του χωριού και το κρέμασαν στο “ικρίωμα”, την κρεμάλα, για να το βλέπουν όλοι. Με αυτόν τον τρόπο γίνονται οι εικονικοί τιμωροί του Ισκαριώτη και καίνε τον μισητό Ιούδα. Βεγγαλικά σκίζουν τον ουρανό. Το έθιμο το συναντάμε και σε άλλες περιοχές των Σερρών.
Στο χωριό Καστανούσα του δήμου Σιντικής τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα αναβιώνουν οι “Αυγομαχίες”. Το έθιμο έλκει τις ρίζες του από τον ελληνικό Πόντο και συμβολίζει την Ανάσταση του Κυρίου και τη σύγκρουση του καλού με το κακό. Στο διαγωνισμό χρησιμοποιούνται μόνον άβραστα αυγά κότας. Ο κάθε διαγωνιζόμενος έχει στη διάθεσή του 30 αυγά και νικητής αναδεικνύεται αυτός που έχει τα λιγότερα σπασμένα.
ΘΑΣΟΣ
Στην κοινότητα Λιμεναρίων διατηρείται το πανάρχαιο έθιμο “Για βρέξ’ Απρίλη μ’”, που αναβιώνει την τρίτη ημέρα του Πάσχα. Χορεύουν δημοτικούς χορούς συγκροτήματα από όλη την Ελλάδα.
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ (ΙΕΡΙΣΣΟΣ)
Το σημαντικότερο πασχαλινό έθιμο είναι “Του μαύρου νιου τ’ αλώνι”. Αναβιώνει την τρίτη ημέρα του Πάσχα στην ομώνυμη τοποθεσία πάνω στους λόφους. Μετά την επιμνημόσυνη δέηση και την εκφώνηση του πανηγυρικού της ημέρας οι γεροντότεροι αρχίζουν το χορό. Σιγά, σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και πολλές φορές ο χορός έχει μήκος 400 μέτρα. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον “καγκελευτό” χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους κατά την επανάσταση του 1821. Ο χορός περνά κάτω από δάφνινη αψίδα, όπου υπάρχουν δύο παλικάρια με υψωμένα σπαθιά. Ο χορός περίπου στη μέση του τραγουδιού διπλώνεται στα δύο, με τους χορευτές να περνούν ο ένας απέναντι από τον άλλον για τον τελευταίο χαιρετισμό.
Κατά τη διάρκεια της γιορτής μοιράζονται σε όλους καφές, που βράζει σε μεγάλο καζάνι, “ζωγραφίτικος”, τσουρέκια και αυγά. Ο χορός επαναλαμβάνεται το απόγευμα στην κεντρική πλατεία του χωριού.
ΛΙΤΟΧΩΡΟ
Στο Λιτόχωρο το βράδυ της Μ. Παρασκευής γίνεται στο παζάρι η συνάντηση των Επιταφίων, που συνοδεύονται από χορωδίες Λιτοχωριτών, δημιουργώντας ένα εκπληκτικό θέαμα.
ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ
Τόσο στο νησί της Ρόδου (κυρίως στα χωριά) όσο και σε όλα τα άλλα νησιά του νομού το Πάσχα αποτελεί μία ξεχωριστή γιορτή με έθιμα που τηρούνται ευλαβικά από γενιά σε γενιά.
Μία σημαντική διαφορά σε σχέση με τις περισσότερες περιοχές της χώρας είναι ότι στα Δωδεκάνησα την ημέρα του Πάσχα δεν περιλαμβάνονται στο μενού ο οβελίας, τα κοκορέτσια και τα συναφή εδέσματα.
Το τραπέζι της Ανάστασης περιλαμβάνει την παραδοσιακή μαγειρίτσα και της Κυριακής αρνί ή κατσίκι στο φούρνο γεμιστό με ρύζι και εντόσθια, που στα χωριά της Ρόδου ονομάζεται “καππαμάς”.
Εντυπωσιακή είναι η Ανάσταση στο νησί της Καλύμνου, με τους αυτοσχέδιους δυναμίτες που ρίχνονται και οι οποίοι ταρακουνούν στην κυριολεξία το νησί.
Στην Κω, ενώ οι μεγάλοι ασχολούνται με τις πασχαλινές δουλειές και τον εκκλησιασμό, τα παιδιά προετοιμάζονται για την Ανάσταση. Παίρνουν μεγάλα κλειδιά, από εκείνα που είχαν οι παλιές κλειδαριές, δένουν με ένα σχοινί το κλειδί με μπαρούτι και βάζουν το καρφί στην τρύπα του κλειδιού και το βράδυ της Ανάστασης το χτυπούν δυνατά στον τοίχο, για να εκπυρσοκροτήσει. Άλλοι κόβουν μακριές λωρίδες χαρτιού, βάζουν στην άκρη της καθεμιάς μπαρούτι και ένα φιτίλι, την τυλίγουν τριγωνικά, ώστε να προεξέχει το φιτίλι, που το ανάβουν, μόλις ο παπάς λέει το “Χριστός Ανέστη”.
Στην Πάτμο η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί μοναδική εμπειρία. Τη Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης στη Μονή του Αγίου Ιωάννη και το ίδιο βράδυ όλοι οι Επιτάφιοι συναντώνται στις πλατείες της Σκάλας και της Χώρας. Η Ανάσταση γίνεται επίσης στο Μοναστήρι και ανήμερα του Πάσχα διαβάζεται το Ευαγγέλιο σε επτά γλώσσες.
ΗΠΕΙΡΟΣ
Καθρέφτης του λαϊκού πολιτισμού της Ηπείρου τα ήθη και τα έθιμα του Πάσχα. Στην Άρτα το Μεγάλο Σάββατο, γύρω στις 10 το πρωί, με το χτύπημα της καμπάνας που αναγγέλλει την πρώτη Ανάσταση, οι ενορίτες σπάνε κεραμικά, γυάλινα και πήλινα σκεύη, για να ξορκίσουν το κακό.
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου στην Αγία Θεοδώρα αναβιώνει το έθιμο του καψίματος του Ιούδα. Από το πρωί οι νέοι της ενορίας συγκεντρώνουν ρούχα και το μεσημέρι στο πηγάδι της εκκλησίας φτιάχνουν το ομοίωμα του Ιούδα, το κρεμούν σε κρεμάλα και το βράδυ στην Ανάσταση ανάβουν φωτιά, για να καεί.
Παράλληλα στον ουρανό της πόλης αφήνονται πολύχρωμα φωτεινά αερόστατα, που συμβολίζουν την άνοδο της ψυχής στον ουρανό.
Στην Πρέβεζα αναβιώνει το έθιμο της πρώτης Ανάστασης στο Σαϊτάν Παζάρ, στο γραφικό λιθόστρωτο δρομάκι στην καρδιά της πόλης. Πρόκειται για έθιμο που έρχεται από την Τουρκοκρατία και τηρούν οι καταστηματάρχες, για να στείλουν το χαρούμενο μήνυμα. Μόλις ο ιερέας του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Χαραλάμπους σημάνει την πρώτη Ανάσταση, οι ήχοι των κροτίδων διαπερνούν την πόλη, ενώ αμέτρητα πήλινα κανάτια σπάζουν στο πλακόστρωτο του Σαϊτάν.
Από γενιά σε γενιά το έθιμο μεταφέρθηκε από την εποχή της τουρκοκρατίας έως σήμερα. Τότε οι σκλαβωμένοι Πρεβεζιάνοι έφτιαχναν μόνοι τους κροτίδες, για να κρατήσουν μακριά τους Τούρκους τις άγιες ημέρες του Πάσχα.
ΧΑΛΚΟΥΝΟΠΟΛΕΜΟΣ
Ένα από τα πιο γνωστά πασχαλινά έθιμα, ο χαλκουνοπόλεμος, η ιστορία του οποίου ξεκινά από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αναβιώνει κάθε Μεγάλη Παρασκευή στο Αγρίνιο.
Μετά την περιφορά του Επιταφίου οι “χαλκουνάδες” κατευθύνονται στην κεντρική πλατεία, για να πάρουν μέρος στο χαλκουνοπόλεμο. Όταν ανάβουν τα χαλκούνια (αυτοσχέδιες εκρηκτικές κατασκευές), εντυπωσιακές φλόγες φωτίζουν την κεντρική πλατεία.
Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν οι Αγρινιώτες άναβαν τα χαλκούνια κατά την περιφορά του Επιταφίου, ώστε να απομακρύνουν τους αλλόθρησκους. Όμως και μετά την επανάσταση του 1821 κάτοικοι του Αγρινίου συνέχιζαν να κατασκευάζουν χαλκούνια, διατηρώντας έτσι το έθιμο ζωντανό.
Η προετοιμασία του εθίμου αρχίζει περίπου δύο μήνες πριν από τη Μεγάλη Εβδομάδα. Τα χαλκούνια αποτελούνται από έναν μεγάλο κύλινδρο, γεμάτο με ένα μείγμα μπαρουτιού και ένα φιτίλι στο άκρο. Οι “χαλκουνάδες” αναζητούν πάντα τον καλό “χαρτό”, δηλαδή το κατάλληλο μείγμα μπαρουτιού, το οποίο δοκιμάζεται κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας, ώστε να είναι ασφαλές.
Κατά καιρούς το έθιμο είχε απαγορευτεί, διότι είχαν τραυματιστεί “χαλκουνάδες” αλλά και θεατές. Όμως μετά το 1985 ο χαλκουνοπόλεμος γίνεται πλέον σε ασφαλέστερο περιβάλλον και με καλύτερη οργάνωση.
Στη Ναύπακτο το έθιμο της Μεγάλης Παρασκευής με το “φλεγόμενο” λιμάνι την ώρα της περιφοράς των Επιταφίων προσελκύει κάθε χρόνο μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Το έθιμο ξεκίνησε τη δεκαετία του ’50. Κατά την περιφορά των Επιταφίων του Αγίου Δημητρίου και της Αγίας Παρασκευής οι ψαράδες του λιμανιού “στόλιζαν” τις πολεμίστρες με εκατοντάδες αναμμένες δάδες. Πριν από λίγα χρόνια ο δήμος Ναυπάκτου αποφάσισε να εμπλουτίσει το έθιμο. Έτσι λοιπόν, όταν η πομπή των δύο Επιταφίων φτάνει στην πλατεία του λιμανιού, ένας φλεγόμενος σταυρός φωτίζει την είσοδο του λιμένα. Αμέσως μετά ο νυχτερινός ουρανός φωτίζεται από εντυπωσιακά πυροτεχνήματα.
Σύμφωνα με την παράδοση το έθιμο θέλει να συνδυάσει τη θρησκευτική μυσταγωγία με την ηρωική προσπάθεια του μπουρλοτιέρη Ανεμογιάννη να πυρπολήσει την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Ναυπάκτου.
