Οι φοβίες αποτελούν μια ευρέως διαδεδομένη ψυχική διαταραχή. Αίσθημα τρόμου στη θέα και μόνο αντικειμένων, ζώων ή καταστάσεων που στους περισσότερους ανθρώπους φαίνονται απλά, συνηθισμένα ερεθίσματα και περνούν σχεδόν απαρατήρητα! Συναισθήματα μη ελεγχόμενα, φόβοι παράλογοι που δεν εξηγούνται εύκολα ακόμη και από το ίδιο το άτομο που πάσχει. Ποιες ερμηνείες δίνονται στο παράξενο αυτό «παιχνίδι» της ανθρώπινης ψυχικής διάστασης; Ποιες είναι οι απαντήσεις στα ερωτήματα που τίθενται;
Ο αριθμός των ατόμων που πάσχουν από φοβίες, διαφόρων ηλικιών και κοινωνικοοικονομικών καταβολών, είναι υψηλός, υποδεικνύοντας ένα ποσοστό 5,1%-12,5% του ευρύτερου πληθυσμού να εμφανίζει σχετική συμπτωματολογία. Παράλληλα οι φοβίες φαίνεται να αποτελούν την πιο συχνά εμφανιζόμενη ψυχική διαταραχή στις γυναίκες και τη δεύτερη στους άνδρες ηλικίας άνω των 25 ετών. Σημαντική είναι επίσης η εκδήλωση φοβιών και σε πολιτισμικά διαφοροποιημένα κράτη, πέραν της Δύσης, όπως, για παράδειγμα, σε χώρες της Αφρικής. Πράγματι, η συχνότητα εκδήλωσης είναι και εκεί υψηλή, παρουσιάζοντας μια ιδιαίτερη διαφοροποίηση στον τρόπο εκδήλωσης των συμπτωμάτων -εμφανίζονται κυρίως σωματικές ενοχλήσεις-, ή στο αντικείμενο του φόβου -φοβία για τη μαγεία, τα πνεύματα ή τα υπερφυσικά φαινόμενα.
Εξαιρετικά υψηλός και εντυπωσιακός είναι και ο αριθμός των διαφόρων φοβιών που καταγράφονται από το National Phobics Society. Πεντακόσια διαφορετικά είδη φοβιών αναφέρονται κατά αλφαβητική σειρά συμπεριλαμβάνοντας ακόμη και τα πιο απίθανα αντικείμενα φοβικής εκδήλωσης. Σε κάθε γράμμα του αλφαβήτου αντιστοιχούν δεκάδες είδη φοβιών. Ενδεικτικά αναφέρονται:
ΦΟΒΙΕΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ
Φοβία του αίματος
Φοβία των αριθμών
Φοβία των ασθενειών
Φοβία της βρομιάς
Φοβία των ενέσεων
Φοβία των μικροβίων
Φοβία του νερού
Φοβία της σκόνης κά.
ΦΟΒΙΕΣ ΖΩΩΝ
Φοβία των αλόγων
Φοβία των αραχνών
Φοβία των ποντικών
Φοβία των σκύλων
Φοβία των ερπετών κά.
ΦΟΒΙΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ
Αιχμοφοβία
Ακροφοβία
Αγοραφοβία
Κλειστοφοβία
Νυκτοφοβία
Φοβία των γιατρών, της νοσηλείας
Φοβία των εξετάσεων κά.
ΦΟΒΙΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ
Φόβος αποτυχίας & κριτικής
Φόβος έκφρασης άρνησης
Φόβος έκφρασης διεκδίκησης
Φόβος εμφάνισης σε κοινό
Φόβος κοινωνικής επαφής
Φόβος του άλλου φύλου
Φόβος του φαγητού μαζί με άλλους κά.
Από το φυσιολογικό φόβο στις φοβίες
Πότε το απλό αίσθημα του φόβου μετατρέπεται σε φοβία; Το αίσθημα του φόβου αφορά μια συναισθηματική αντίδραση σε ένα πραγματικό και ρεαλιστικό ερέθισμα κινδύνου. Οι σωματικές, διανοητικές αλλά και ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου τίθενται σε άμεση ενεργοποίηση, σε μια αντίδραση «φυγής ή επίθεσης», προκειμένου να αντεπεξέλθει στον κίνδυνο και να προστατεύσει τον εαυτό του. Ο φόβος υποχωρεί όταν υποχωρεί και το αίσθημα κινδύνου που τον διακατέχει, γι’ αυτό και συχνά διαρκεί λίγο, έως ότου ο ίδιος εκτιμήσει ότι παρήλθε η συγκεκριμένη απειλή.
Αντιθέτως η φοβία αφορά έναν ακούσιο και εξαιρετικά έντονο φόβο για μια κατάσταση ή ένα αντικείμενο το οποίο δεν απειλεί άμεσα το άτομο τη δεδομένη στιγμή. Παράλληλα, το ίδιο το άτομο συνειδητοποιεί ότι ο φόβος του είναι παράλογος, δεν είναι, όμως, σε θέση να ελέγξει τις αντιδράσεις του και το άγχος που βιώνει. Αποφεύγει οποιαδήποτε κατάσταση ή συγκυρία θα μπορούσε να τον φέρει σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο και διαφοροποιεί άμεσα τη συμπεριφορά του προκειμένου να μην εκτεθεί σε αυτό. Έτσι επέρχονται σημαντικές δυσκολίες και παρακωλύσεις στη διεξαγωγή καθημερινών δραστηριοτήτων και συνδιαλλαγών, ιδιαίτερα αν αυτές σχετίζονται άμεσα με την εργασία του, τη διεκπεραίωση βασικών κοινωνικών επαφών κλπ. Για παράδειγμα, στην περίπτωση φοβίας για τα αεροπλάνα, εάν η εργασιακή απασχόληση του ατόμου συμπεριλαμβάνει συχνές μετακινήσεις στο εξωτερικό, η εκδήλωση των φοβικών συμπτωμάτων συνιστά μια άμεση δυσκολία στην επαγγελματική του δραστηριότητα. Στην περίπτωση της μικροβιοφοβίας αντίστοιχα, επηρεάζεται άμεσα πληθώρα κοινωνικών ή άλλων συνδιαλλαγών, ιδιαίτερα εάν η επαγγελματική δραστηριότητα του ατόμου αφορά απασχόληση σε χώρο δημόσιας υγείας.
Κλινική Διάγνωση
Σύμφωνα με το DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) (1), οι φοβίες υπάγονται στην ευρύτερη διαγνωστική ομάδα των αγχωδών διαταραχών. Διακρίνονται σε τρεις υποκατηγορίες: την απλή (ή συγκεκριμενοποιημένη) φοβία, την κοινωνική φοβία και την αγοραφοβία.
-Η απλή φοβία αναφέρεται σε υπέρμετρο και ανεξέλεγκτο φόβο μιας συγκεκριμένης κατάστασης, αντικειμένου ή ζώου. Σε άμεση έκθεση στο φοβικό αντικείμενο το άτομο εκδηλώνει έντονα συμπτώματα άγχους και αποφεύγει κάθε πιθανή δραστηριότητα που θα τον έφερνε σε επαφή με αυτό. Πολλές φοβίες της κατηγορίας αυτής εκδηλώνονται για πρώτη φορά κατά την παιδική ηλικία και συχνά παρέρχονται με το πέρας του χρόνου. Εάν η εκδήλωσή τους συνεχισθεί και κατά την περίοδο ενηλικίωσης του ατόμου, τα συμπτώματα συχνά μεγεθύνονται και δυσκολεύουν σημαντικά την καθημερινότητά του.
-Η κοινωνική φοβία αφορά έντονο άγχος και φόβο έκθεσης σε καθημερινές κοινωνικές συναναστροφές. Ο πάσχων φοβάται ότι οι άλλοι τον παρατηρούν και τον κριτικάρουν, νιώθει έντονη αμηχανία και φόβο ότι θα εξευτελιστεί δημόσια, και αποφεύγει οποιαδήποτε σχετική δραστηριότητα. Υπό αυτό το πλαίσιο η κοινωνική φοβία επιφέρει σοβαρές επιπλοκές στην καθημερινή ζωή του ατόμου, στις κοινωνικές του συνδιαλλαγές, ιδιαίτερα στο χώρο εργασίας του εάν εκτίθεται καθημερινά σε κόσμο. Σε ορισμένες περιπτώσεις κοινωνικής φοβίας εκδηλώνεται φοβική αντίδραση σε μία ή δύο συγκεκριμένες περιστάσεις, όπως, για παράδειγμα, σε ομιλίες σε ευρύ κοινό ή σε κοινωνική συνεύρεση δείπνου ή άλλης ψυχαγωγίας. Σε πιο ακραίες μορφές αφορά οποιαδήποτε κοινωνική δραστηριότητα του ατόμου, περιορίζοντας εξαιρετικά την καθημερινότητά του, δυσχεραίνοντας τις προσωπικές του σχέσεις και καταλήγοντας, συχνά, σε αποκλειστικά μοναχικές δραστηριότητες, μέσα στο σπίτι. Η κοινωνική φοβία ξεκινά συχνά από την εκδήλωση ντροπαλότητας κατά την παιδική ηλικία, λαμβάνοντας κατά την εφηβεία -που διαμορφώνεται και η ευρύτερη κοινωνική ζωή του ατόμου- ευρύτερες διαστάσεις. Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η κοινωνική φοβία δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη διαφοροποίηση στη συχνότητα εκδήλωσης σε σχέση με το φύλο.
-H αγοραφοβία αφορά εκδήλωση υπέρμετρου άγχους κατά την παραμονή του ατόμου σε μέρη όπου η διαφυγή θεωρείται δύσκολη ή, σε περίπτωση κρίσης πανικού, η παροχή βοήθειας από τρίτους μη διαθέσιμη. Ετυμολογικά ο όρος προέρχεται από την ελληνική λέξη «αγορά», υποδηλώνοντας το φόβο παραμονής του ατόμου σε χώρους έξω από το σπίτι ή μακριά από ένα «ασφαλές» μέρος. Τα συμπτώματα μπορεί να εκδηλωθούν κατά την παρουσία του σε πλήθος κόσμου, κατά την αναμονή σε oυρά, σε ταξίδι με τραίνο ή αυτοκίνητο ή κατά το πέρασμα από γέφυρα ή άλλη «επικίνδυνη» τοποθεσία. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα συμπτώματα της αγοραφοβίας αρχίζουν να εκδηλώνονται μετά από ένα στάδιο επαναλαμβανόμενων κρίσεων πανικού (ξαφνικών και απρόβλεπτων κρίσεων άγχους, στις οποίες εκδηλώνονται έντονα σωματικά συμπτώματα, όπως ταχυκαρδία, δύσπνοια, ζάλη, εξάψεις και εφίδρωση, αίσθημα αστάθειας, αίσθημα βάρους στο στέρνο, μούδιασμα σε όλο το σώμα, ναυτία και στομαχική διαταραχή, τρέμουλο, μυϊκή τάση και σφίξιμο, τάση λιποθυμίας), οπότε το άτομο αρχίζει να περιορίζει τις δραστηριότητές του, την έξοδό του από το σπίτι καθώς και οποιαδήποτε κατάσταση θα μπορούσε να του επιφέρει μια νέα κρίση πανικού. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων αποφεύγονται δραστικά τα ταξίδια, οι μετακινήσεις και γενικότερα η κυκλοφορία έξω από το σπίτι χωρίς κάποιον συνοδό που θα ήταν σε θέση να παράσχει άμεση βοήθεια. Και σε αυτή την περίπτωση το άτομο καταλήγει πολλές φορές να μην βγαίνει καθόλου από το σπίτι και να νιώθει ασφαλής μόνο κατά την παραμονή του σε αυτό. Παράλληλα, η κοινωνική και οικογενειακή ζωή του επικεντρώνεται στο πρόβλημα της φοβίας επιφέροντας δυσκολίες και στο άμεσο συγγενικό και οικείο περιβάλλον (εκνευρισμό, άγχος, προστριβές, διάρρηξη σχέσεων).
Η αγοραφοβία συναντάται σε υψηλότερο ποσοστό στις γυναίκες και εκδηλώνεται συνήθως για πρώτη φορά κατά την περίοδο της εφηβείας και πριν την ηλικία των 35 ετών.
Η αγοραφοβία αποτελεί πράγματι την πιο σημαντική υποκατηγορία φοβιών, καθώς επιφέρει σημαντικές δυσχέρειες σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Αντιθέτως, οι απλές φοβίες κατατάσσονται ως λιγότερο δυσμενείς καθώς το αντικείμενο του φόβου είναι πιο συγκεκριμένο, «οριοθετημένο», το άτομο μπορεί πιο εύκολα να εκφράσει τι ακριβώς το φοβίζει και να τροποποιήσει προς όφελός του τη συμπεριφορά του. Βιβλιογραφικά αναφέρεται ότι ένα στα δέκα άτομα εκδηλώνει μια απλή φοβία, μια ή περισσότερες φορές στη ζωή του, χωρίς να υπόκειται ιδιαίτερες δυσχέρειες στην καθημερινότητά του. Είναι γεγονός, μάλιστα, ότι ένα ποσοστό αυτών των περιπτώσεων ξεπερνά το συγκεκριμένο πρόβλημα χωρίς να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη θεραπεία.
Συμπτώματα
Γιατί είναι τόσο δυσάρεστες οι φοβίες; Πώς νιώθει ένας άνθρωπος που βιώνει μια φοβική αντίδραση;
Πράγματι, τα συμπτώματα των φοβιών είναι εξαιρετικά δυσάρεστα καθώς είναι ίδια με αυτά που θα αντιμετώπιζε ένα άτομο αν κάτι απειλούσε πραγματικά τη ζωή του! Ο οργανισμός τίθεται σε κατάσταση συναγερμού, σε μια άμεση αντίδραση «φυγής ή επίθεσης». Παράλληλα, ακολουθούν και άλλα συμπτώματα, εξίσου επώδυνα, που ξεπερνούν τα όρια μιας απλής αντίδρασης φόβου, όπως:
-αίσθημα τρόμου για το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση
-αυτόματες, μη ελεγχόμενες σκέψεις που αναλώνουν τις διανοητικές
και σωματικές λειτουργίες του ατόμου
-συμπτώματα άγχους: εφίδρωση, τρεμούλα, ρίγη ή ξαφνικά
αισθήματα ζέστης, ναυτία, ταχυπαλμία, ανησυχία, εκνευρισμός,
αίσθημα πανικού
-αίσθηση «μη πραγματικότητας» (αποπραγματοποίηση) ή αίσθηση
απομάκρυνσης/ αποστασιοποίησης από τον εαυτό
(αποπροσωποποίηση)
-φόβος απώλειας ελέγχου ή τρέλας
-φόβος θανάτου
-παραισθησίες (μουδιάσματα ή μυρμηγκιάσματα)
-αρνητικές/ «καταστροφικές» σκέψεις
Τα συμπτώματα που προαναφέρθηκαν είναι ιδιαίτερα επιβαρυντικά για τη συνολική ψυχική και σωματική υγεία του ατόμου. Εάν η εκδήλωσή τους είναι παρατεταμένη μπορεί να επιφέρει επιπλέον προβλήματα, όπως:
–Οργανικής υγείας: ο έντονος φόβος και το άγχος μπορεί να επιβαρύνουν την κατάσταση υγείας του ατόμου. Παρατηρείται αύξηση της πίεσης του αίματος, εκδήλωση άσθματος ή άλλων σωματικών ενοχλήσεων, πόνοι στο στήθος, διαταραχές του γαστρεντερικού συστήματος κά.
–Κατάθλιψη: η συνεχής αποφυγή κοινωνικών ή επαγγελματικών δραστηριοτήτων τις οποίες οι άλλοι άνθρωποι συνήθως απολαμβάνουν οδηγεί σταδιακά σε αίσθημα αυτολύπησης, απελπισίας και, τελικά, κατάθλιψης.
–Εμμονές και ψυχαναγκαστική συμπεριφορά: κατά την προσπάθεια αποφυγής του φοβικού αντικειμένου καλλιεργούνται και διαιωνίζονται διάφορες ψυχαναγκαστικές πράξεις και τελετουργικές διαδικασίες. Για παράδειγμα, το άτομο ακολουθεί ένα συγκεκριμένο δρομολόγιο από το σπίτι προς την εργασία του προκειμένου να αποφύγει την επαφή με το αντικείμενο του φόβου, ή, σε άλλες περιπτώσεις, εφαρμόζει μια συγκεκριμένη τελετουργική διαδικασία όταν πρόκειται να ταξιδέψει ή να παρευρεθεί σε μια σημαντική κοινωνική εκδήλωση.
–Κατάχρηση ουσιών: συχνά παρατηρείται η καταφυγή σε χρήση ουσιών, όπως το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά, φτάνοντας σε εθισμό και εξάρτηση.
Οι φοβίες μπορεί επίσης να εκδηλωθούν και ως αποτέλεσμα άλλης ψυχικής διαταραχής, όπως η κατάθλιψη, ή παράλληλα με τη συμπτωματολογία μιας άλλης ψυχιατρικής πάθησης. Για το λόγο αυτόν είναι απαραίτητη η προσεκτική κλινική εκτίμηση και η επακριβής διαφορική διάγνωση της εκάστοτε συμπτωματολογίας προκειμένου να προταθεί και η κατάλληλη θεραπευτική αντιμετώπιση.
Τέλος, πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα ότι δεν είναι καθόλου εύκολο για κάποιον που έχει φυσιολογικούς φόβους να καταλάβει πόσο άσχημα νιώθει ένα άτομο που πάσχει από φοβίες. Το αίσθημα ντροπής και το «κρυφτούλι» -προκειμένου οι άλλοι να μην αντιληφθούν τους παράλογους φόβους του- μοιάζει να καταλαμβάνει κάθε διάσταση της καθημερινότητάς του και ιδιαίτερα της αγωνίας που βιώνει για τη διεξαγωγή ακόμη και των πιο απλών καθημερινών δραστηριοτήτων του!
Αίτια
Ορισμένες περιπτώσεις φοβιών μπορεί να οφείλονται σε συγκεκριμένες τραυματικές εμπειρίες. Για παράδειγμα, σε μια περίπτωση φοβίας για το νερό, μπορεί το άτομο να έχει βιώσει μια ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία σε σχέση με το φοβικό αντικείμενο -να έχει κινδυνεύσει να πνιγεί κατά την παιδική του ηλικία-, παράλληλα δε η στάση του οικείου περιβάλλοντός του να έχει καταστεί ιδιαίτερα ενισχυτική ως προς τη συμπεριφορά αυτή. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις φοβιών το σύμπτωμα της φοβίας αποτελεί την εκδήλωση ενός βαθύτερου ή ασυνείδητου προβλήματος που απασχολεί το άτομο και για το οποίο το ίδιο δεν βρίσκει «λύση» ή «διέξοδο» σε συνειδητό ή ασυνείδητο επίπεδο. Θα λέγαμε δηλαδή ότι το σύμπτωμα της φοβίας μοιάζει να αποτελεί την «κορυφή του παγόβουνου» σε άλλα σημαντικά θέματα που τον απασχολούν σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο.
Κατά την ψυχαναλυτική/ ψυχοδυναμική προσέγγιση οι φοβίες οφείλονται σε άγχος που βιώνει το άτομο λόγω ενδοψυχικών συγκρούσεων σε συνδυασμό με την απώθηση βασικών επιθυμιών και παρορμήσεών του. Το φοβικό αντικείμενο αποτελεί απλά ένα «υποκατάστατο» (συνήθως και συμβολικά ισοδύναμο) του πραγματικού αντικειμένου του φόβου του, δηλαδή της συγκεκριμένης ψυχοσεξουαλικής σύγκρουσης που τον απασχολεί.
Ο Φρόιντ είχε περιγράψει χαρακτηριστικά την περίπτωση του «μικρού Χανς», ο οποίος, σε ηλικία 5 ετών, εκδήλωσε μια έντονη φοβία για τα άλογα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση είχε προηγηθεί μια τραυματική εμπειρία του παιδιού με ένα άλογο που χλιμίντρισε ξαφνικά στο δρόμο ενώ περνούσε δίπλα του. Κατά το Φρόιντ, το περιστατικό αυτό έδωσε έκφραση στην οιδιποδιακή σύγκρουση που βίωνε το παιδί στην ηλικία αυτή, δηλαδή στην επιθυμία του να έχει την αποκλειστική ενασχόληση της μητέρας του με παράλληλο «αποκλεισμό» του πατέρα από τη σχέση αυτή. Οι οιδιποδιακές συγκρούσεις διακινούν έντονο άγχος και ενοχή. Είναι όμως δυνατό η ψυχική ενέργεια να μετατοπιστεί προς ένα άλλο αντικείμενο, πιο αποδεκτό στη συνείδηση του ατόμου, στην περίπτωση του «μικρού Χανς» στη φοβία για ένα συγκεκριμένο ζώο, το άλογο.
Βάσει αυτών η ψυχοθεραπεία των φοβιών εστιάζει στη βαθύτερη κατανόηση του φοβικού συμπτώματος. Δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην επίλυση της ασυνείδητης σύγκρουσης που έδωσε το έναυσμα για την εκδήλωση της φοβίας, και στο άγχος που αυτή διακινεί. Μέσω του ελεύθερου συνειρμού και της ψυχοθεραπευτικής συζήτησης και ερμηνείας το άτομο επεξεργάζεται τα βαθύτερα αίτια του φόβου του, του άγχους που βιώνει και των παρορμήσεων που τον διακατέχουν.
