Με δύο τρόπους έχει αντικρισθεί, νομίζω, το ερώτημα τούτο. Με τον τρόπο πρώτα που το βλέπουν οι λεγόμενοι προοδευτικοί. Είναι εκείνοι που σπεύδουν να εξαγγείλουν ότι η θρησκεία γενικά και ο Χριστιανισμός ειδικότερα ανήκουν στο παρελθόν έδωσαν, λένε, οι ιδέες αυτές ό,τι είχαν να δώσουν στον άνθρωπο και τώρα είναι απλώς επιβιώσεις παρωχημένης πολιτιστικής μορφής της αναπτύξεως του ανθρώπου, που σιγά-σιγά σβήνουν. Είναι φανερό, ότι οι αντιπρόσωποι των ποικίλων θεωριών που κολακεύονται να ονομάζονται προοδευτικοί, γοητεύονται από δύο έννοιες, την έννοια της προόδου και την έννοια της εξέλιξης· τις βλέπουν και τις δύο με τρόπο επιφανειακό, εξωτερικό, σαν κάτι που οφείλεται εντελώς ή στο μεγαλύτερο μέρος του, στην επίδραση του περιβάλλοντος και της πείρας. Γι’ αυτό και οι δυο αυτές έννοιες τους γοητεύουν, ασκούν μια μαγεία, θα έλεγα, στη σκέψη τους.
Είναι τρομερός ο τρόπος αυτός, γιατί παραγνωρίζει ή αγνοεί εντελώς τον άνθρωπο ως υποκείμενο· τον βλέπει μόνο απ’ έξω, σαν κάτι που διαμορφώνεται ανάλογα με το περιβάλλον, τους εξωτερικούς όρους και την πείρα των άλλων. Έτσι όμως τί μπορεί να δει από τον άνθρωπο; Μπορεί να κάνει μερικές ενδιαφέρουσες επιστημονικά εξωτερικές διαπιστώσεις, βρίσκεται όμως έξω από τον άνθρωπο· γιατί θέτουμε τον άνθρωπο, μόνο από τη στιγμή που τον βλέπουμε ως υποκείμενο. Μόνο όταν μιλούμε για το πρόσωπο του ανθρώπου, που οικοδομείται απάνω στο είναι, αλλά ζει και πραγματώνει την ανώτερη, την πνευματική, την ανθρώπινη φύση και ουσία, μόνο τότε μιλούμε για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος έτσι ιδωμένος, δεν εξελίσσεται αλλά ανελίσσεται, αναπτύσσεται. Η εσωτερική του ανέλιξη είναι εκείνη που δίνει το σωστό της νόημα και στην πρόοδο, γιατί υπάρχει πρόοδος. Ακατάλυτο πχ, θεμέλιο για την ηθική ενέργεια του ανθρώπου είναι η έφεση προς το αγαθό. Απάνω σ’ αυτό το θεμέλιο οικοδομείται η πορεία, η ανέλιξη, το περιεχόμενο που παίρνει η ηθικότητα στη ζωή του άτομου, στην Ιστορία της ανθρωπότητας γενικά. Αυτή η κίνηση κάνει ώστε μεγάλη, τεράστια να είναι η απόσταση που χωρίζει την αρετή της Ομηρικής εποχής από την εκπνευματωμένη αρετή του Σωκράτη, από την χριστιανική αρετή. Έτσι βλέπουμε σωστά την πρόοδο σαν κάτι που επιτελείται εσωτερικά με ανέλιξη, σαν κάτι προς το οποίο διαρκώς ωθείται ο άνθρωπος από μέσα του· γνωρίζει τότε όλο και περισσότερο τον εαυτό του, και πραγματώνει την ανώτερη φύση του.
Έχουμε εδώ ένα δρόμο χωρίς τέρμα για δύο λόγους· και γιατί η ανώτερη φύση του ανθρώπου είναι ανεξάντλητη και γιατί το πρότυπο που θέλει να φτάσει, ή να μοιάσει προς αυτό, ο Θεός, είναι πάντα κάτι που απροσμέτρητα ξεπερνά τον άνθρωπο. Παρά ταύτα η εσωτερική ώθηση δεν σταματά να ωθεί τον άνθρωπο διαρκώς υψηλότερα.
Ο ιστορικός Τoynbee, ο μεγάλος οραματιστής της ιστορικής πορείας της ανθρωπότητας, υποστηρίζει στην παγκόσμια ιστορία του και σε άλλα συγγενή προς αυτήν έργα του, ότι στην ουσία της η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της θρησκείας. Κοινή θέση όλων των θρησκειών, προσθέτει, είναι ότι ο άνθρωπος δεν αποτελεί την υψηλότατη πνευματική παρουσία μέσα στο σύμπαν.
Υψηλότατη λοιπόν πνευματική παρουσία είναι ο Θεός και λαμπρό αγώνισμα και προϋπόθεση για τη σωτηρία του προβάλλει ο Χριστιανισμός στον άνθρωπο, να μοιάσει στο Θεό, να ακολουθήσει στη ζωή του τα θεϊκά μέτρα, το θείο μέλημα για να φτάσει στη θέωσή του. Έχουμε πει κιόλας τα ουσιώδη και για τον δεύτερο τρόπο με τον οποίον αντικρίζεται το ερώτημά μας.
Ευτυχώς, η φιλοσοφία σήμερα κατά μέγα μέρος, και η ψυχολογία και η ηθική, και γενικά όλες οι ανθρωπολογικές επιστήμες, όσες δηλαδή θέμα τους έχουν τον άνθρωπο, ξέφυγαν από το πλέγμα της απόλυτης αιτιοκρατίας του περασμένου αιώνα, πείσθηκαν ότι τον άνθρωπο τον γνωρίζουν όταν, και σε όσο βαθμό τον εξετάζουν ως υποκείμενο. Τότε εγγίζουν, συλλαμβάνουν την ουσία του. Έτσι είναι που ο άλλος τρόπος με τον οποίο μπορεί να αντικρισθεί το ερώτημα για το Χριστιανισμό παίρνει το σωστό, το ολόκληρο νόημα του. Όταν ξεφύγουμε τα μέτρα της απόλυτης αιτιοκρατίας και αντικρύσουμε την ουσία του ανθρώπου, δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε ότι από όλες τις ενδόμυχες εφέσεις της ψυχής του, εκείνη που τον οδηγεί να πραγματώσει στον υψηλότερο βαθμό και με το σωστό δρόμο την ανώτερη φύση του, είναι εκείνη που τον υψώνει προς το θείον. Μια φωνή που πάντα την έβρισκε μέσα του ο άνθρωπος και δε θα πάψει ποτέ να τη βρίσκει, όταν στρέφεται προς τον εαυτό του. Κανείς δεν μπορεί σωστά να αμφισβητήσει ότι ο Χριστιανισμός είναι η υψηλότερη θρησκεία. Γι’ αυτό ακριβώς είναι παρελθόν, αλλά είναι και μέλλον. Γιατί το κάλεσμα που διέγραψε στον άνθρωπο είναι αιώνιο. Άνοιξε τόσο απέραντους ορίζοντες για την ανοδική πορεία του ανθρώπου, επιτρέπει στον άνθρωπο, ανιχνεύοντας το κάλεσμα αυτό, να ανακαλύπτει διαρκώς ότι και το ίδιο το κάλεσμα, αλλά και ο ίδιος ο εαυτός του ως πνευματική φύση, περιέχουν απροσμέτρητους θησαυρούς, που μόνο η αιωνιότητα θα έφτανε ίσως στην ψυχή να τους περπατήσει, να τους πραγματώσει. Γι’ αυτό μπορούμε να αντιπαραβάλουμε χωρίς δισταγμό, ότι το παρελθόν του Χριστιανισμού είναι μικρό ως προς το χρόνο, και ότι το μέλλον του είναι μεγάλο. Ο άνθρωπος γενικά, αν εξαιρέσουμε τους αγίους, δεν κατενόησε ακόμη το βάθος και το βάρος που έχει η θρησκευτική του φύση. Θα φτάσει, αναμφισβήτητα, σε υψηλότερους βαθμούς αυτογνωσίας. Και τότε μπροστά του θα βρίσκει πάντα το αιώνιο κάλεσμα του Χριστιανισμού και με νέα δύναμη θα προσπαθεί να το ζει.
Πηγή: Β. Ν. Τατάκη, «Η πορεία του ανθρώπου», εκδ. Των φίλων, σ. 26-30
