Ένα πείραμα που διαρκεί εδώ και 150 χρόνια στο απομακρυσμένο νησάκι της Αναλήψεως στον Ατλαντικό Ωκεανό θα μπορούσε να μας βοηθήσει να κάνουμε τον Κόκκινο Πλανήτη, καταπράσινο. Και να μετοικίσουμε στον Άρη. Και ίσως επίσης να σώσουμε τη Γη.
Η προσγείωση στο νησί θα μπορούσε να μοιάζει με προσγείωση στον Άρη. Βράχοι από λάβα σχηματίζουν κρατήρες σε μέγεθος γηπέδου ποδοσφαίρου. Τα σπίτια χαμηλά, λευκά και πανομοιότυπα θυμίζουν αποικίες από τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Στο νησί των 33 τετραγωνικών μιλίων που βρίσκεται νότια του ισημερινού, περίπου στη μέση μεταξύ Νότιας Αμερικής και Αφρικής, ζουν περίπου 800 Βρετανοί και Αμερικανοί πολίτες.
Εκατοντάδες δορυφόροι παρατηρούν το νησί και καταγράφουν πράγματα απολύτως απόρρητα. Αν πατήσεις στο νησί τότε απέχεις πάνω από 1.000 μίλια από οποιαδήποτε ήπειρο. Η περιγραφή του National Geographic είναι καθηλωτική. Αυτό το νησί, το Νησί της Αναλήψεως, επέλεξαν οι επιστήμονες ενός άλλου αιώνα για να δημιουργήσουν το πρώτο τεχνητό οικοσύστημα του πλανήτη.
Δεν μοιάζει με κανένα άλλο μέρος πάνω στη Γη
Ο Δαρβίνος πρώτος είπε αυτό που μετέπειτα στιγμάτισε το νησί της Αναλήψεως. Αποκάλεσε το νησί «απόκρυφο». Σχεδόν 200 χρόνια αργότερα όλοι επαναλαμβάνουν τη φράση του. Ο Δαρβίνος σταμάτησε στο νησί πηγαίνοντας από τα καταπράσινα Γκαλαπάγκος στην Αγγλία. Κι αν τα Γκαλαπάγκος ήταν η Εδέμ του, τότε το νησί της Αναλήψεως ήταν η κόλασή του.
Έγραψε στα ημερολόγιά του, ότι αυτός ο αφιλόξενος τόπος – υπό κατάληψη από τον βρετανικό στρατό – θα πρέπει να μετατραπεί σε ένα «παραγωγικό σημείο». Αποκάλεσε το τοπίο «καμμένη γη» που στερείται δέντρων. Για να είμαστε δίκαιοι στο νησί υπήρχε ένα και μοναχικό δέντρο.
Ο Δαρβίνος δημιούργησε ονόματα για να περιγράψει τους πετρώδεις σχηματισμούς του νησιού όπως: Λάκκος του Διαβόλου και Σπασμένο Δόντι. Τα ονόματα αυτά έχουν παραμείνει μέχρι και σήμερα. Ακόμη έξι δρόμοι, σαράντα τέσσερις ηφαιστειακές κορυφές και πέντε τοποθεσίες περιέχουν τη λέξη «διάβολος» στο όνομά τους.
Το νησί με το ένα δέντρο… πρασίνισε
Κι όμως στο νησί με το ένα δέντρο κάποια πράγματα από τότε έχουν αλλάξει. Το τοπίο που θυμίζει τον αφιλόξενο, έως τώρα Άρη… διακόπτει ένα καταπράσινο βουνό. Η βουνοκορφή που ξεχωρίζει μέσα στο γκρι διαστημικό περιβάλλον είναι τεχνητή.
Το επισκέπτονται μόνο λίγες χιλιάδες άνθρωποι κάθε χρόνο. Κι όμως αυτό το βουνό είναι το πιο εμβληματικό οικοσύστημα που έχει δημιουργηθεί από τον άνθρωπο παγκοσμίως. Εύστοχα ονομάζεται Πράσινο Βουνό και είναι το πιο πολυσυζητημένο παράδειγμα δημιουργίας νέων ειδών μέσω ανθρώπινης παρέμβασης. Για την ακρίβεια δεν έχει ιστορικό προηγούμενο ή ισοδύναμο.
Γι’ αυτό, σύμφωνα με το National Geographic, αν ο άνθρωπος ενδιαφέρεται πράγματι να κάνει τον Άρη, από Κόκκινο… Πράσινο Πλανήτη προκειμένου να τον κατοικίσει, τότε αυτό το βουνό που περιβάλλεται από το ιδιαίτερο ηφαιστειογενές σεληνιακό τοπίο είναι το μέρος από το οποίο πρέπει να ξεκινήσει.
Ένα ξεχασμένο πείραμα ξυπνάει
Ο Δαρβίνος ήταν ο πρώτος που πρότεινε να σχεδιαστεί ένα νέο περιβάλλον για το νησί Αναλήψεως. Αλλά ήταν ο Σερ Τζόζεφ Χούκερ, ένας βοτανολόγος της βικτοριανής εποχής αυτός που ανέλαβε δράση. Ξεκίνησε ένα πείραμα διάρκειας πενήντα χρόνων, το οποίο θα μπορούσε να ανατρέψει το τοπίο και την οικολογία του νησιού. Αργότερα οι ερευνητές ανακάλυψαν τα ημερολόγια του Χούκερ, που γέρος πια εξέφρασε τη λύπη του για το εγχείρημα και προέβλεψε ότι θα είχε τραγική επίδραση έναν αιώνα αργότερα.
Ο νεαρός Χούκερ το 1843 ήταν πρόθυμος να αφήσει το σημάδι του στην επιστήμη αφού για χρόνια κοιμόταν με τα χειρόγραφα του Δαρβίνου κάτω από το μαξιλάρι του. Έστειλε στο νησί πάνω από 330 φυτά από τους Βασιλικούς Βοτανικούς Κήπους. Μέχρι το 1870, φυτεύτηκαν ακόμη 5.000 δέντρα. Τα ανέκδοτα αρχεία αναφέρουν ότι σύντομα μετά τις μεταφυτεύσεις ακολούθησαν μεγάλες βροχοπτώσεις. (Αυτό πάντως είναι κάτι που αμφισβητείται λόγω της έλλειψης αξιόπιστης μέτρησης των καιρικών συνθηκών τότε).
Με το πέρασμα του χρόνου πάντως το έδαφος του νησιού άρχισε να αλλάζει. Το ίδιο και η υδρολογία του. Το βασιλικό ναυαρχείο που ήταν ο πρώτος χρηματοδότης του πειράματος ανέφερε ότι οι όροι διαβίωσης είχαν γίνει πιο φιλόξενοι για τα στρατεύματα που βρίσκονταν στο νησί. Όλα αυτά χάρη στα φυτά.
Μέχρι τη δεκαετία του 1880 τα δέντρα του Χούκερ «που προκαλούσαν ομίχλη» είχαν σχηματίσει μια μικρή λίμνη στην κορυφή του βουνού, τη λίμνη Ντιου. Ήταν ο πρώτος υγρός σχηματισμός με γλυκό νερό στο νησί. Σήμερα κορμοί μπαμπού σχηματίζουν ένα ψηλό φυσικό τοίχωμα γύρω από τη λίμνη.
Οι επιστήμονες θεώρησαν ότι η βιολογική μεταμόρφωση στο βουνό του νησιού ήταν τόσο πρωτοφανής που – στα τέλη της δεκαετίας του 1990 – δανείστηκαν έναν όρο από την επιστημονική φαντασία για να την περιγράψουν: γεωποίηση (μεταβολή ενός περιβάλλοντος έτσι ώστε να μοιάζει με την Γη).
Τα ψηφιοποιημένα αρχεία αποκαλύπτουν τα αξιοσημείωτα αποτελέσματα του πειράματος του Χούκερ. Από το 1868 εμφανίστηκαν στο νησί σπουργίτια, τριαντάφυλλα, λινάρι και πολλά αφρικανικά θαλασσοπούλια. Το 1868 φυτεύτηκαν πορτοκάλια, λεμόνια και μήλα, αλλά δεν ευδοκίμησαν όλα. Τα πορτοκάλια μαράθηκαν. Το 1890 οι φυτείες του Χούκερ εξαφανίστηκαν και επέζησαν μόνο τα ισχυρότερα μη ενδημικά φυτά. Τα φυτά από την Αφρική και την Αμερική που επέζησαν δεν καλλιεργήθηκαν για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1900.
Το πείραμα κατέληξε μια ιστορική υποσημείωση. Αλλά στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 2000 επανήλθε στην επιφάνεια και στην επιστημονική συζήτηση γύρω από τα «νέα οικοσυστήματα». Ποια είναι η μακροπρόθεσμη αξία ενός οικοσυστήματος που δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο, είτε σκόπιμα, είτε τυχαία; Και πως λειτουργεί;
Κλειδί για το μέλλον
Καθώς τα σχέδια για εποικισμό στον Άρη φουντώνουν όλο και περισσότεροι αναζητούν απαντήσεις από το βουνό. Το 2004, ο βιολόγος Ντέιβιντ Γουίλκινσον χρησιμοποίησε το βουνό για να αποδείξει ότι η συγχώνευση με πολύ αργούς ρυθμούς δεν είναι πάντα απαραίτητη για την οικοδόμηση ενός πολύπλοκου οικοσυστήματος. Κάποιες φορές τα πράγματα μπορούν να συμβούν γρήγορα και χαοτικά αλλά να πετύχουν.
Η γεωποίηση του Άρη μπορεί να απαιτεί εξελικτικές γνώσεις αναφορικά με την συγχώνευση σπάνιων ειδών και την εργασία σε ένα νέο και παράξενο περιβάλλον. Όμως νέα οικοσυστήματα εμφανίζονται σε όλο τον κόσμο με όρους πολύ πιο τυχαίους απ’ ότι στο Πράσινο Βουνό. Μάλιστα κάποιοι ερευνητές εκτιμούν ότι έως και το 35% των εδαφών κοντά σε πόλεις και χωριά μπορεί σύντομα να καλυφθεί από τέτοια νέα οικοσυστήματα.
Το 2008, ο Ντοξ Σαξ του Πανεπιστημίου Μπράουν συνέταξε μια μελέτη στην οποία διαπίστωνε ότι ποικιλομορφία των φυτών είχε διπλασιαστεί σε πέντε πολύ απομακρυσμένα νησιά λόγω τυχαίων βιολογικών εισβολών. Παράλληλα δεν σημειώθηκε σχεδόν καμία εξαφάνιση ενδημικών φυτών και ζώων. Ο Σαξ πιστεύει λοιπόν ότι το Πράσινο Βουνό είναι ο σύνδεσμος για όλα τα επιστημονικά θέματα που θα μας απασχολήσουν τα επόμενα χρόνια. Πιστεύει επίσης ότι οι εξελικτικές σχέσεις πάνω στο Πράσινο Βουνό θα μπορούσαν να είναι εντελώς διαφορετικές από εκείνες που δημιουργούνται επί μεγάλες χρονικές περιόδους σε «παρθένα» μέρη, όπου παραδοσιακά τείνουν να συρρέουν οι επιστήμονες.
Ο Νταν Σίμπερλοφ από το Πανεπιστήμιο του Τένεσι υποστηρίζει ότι η μελέτη του νησιού της Αναλήψεως θα μπορούσε να βοηθήσει τον άνθρωπο να μάθει όχι μόνο για τον Άρη αλλά και πως να κάνει καταπράσινες τις ερήμους της Γης και να δημιουργήσει τροφή για περισσότερους ανθρώπους. Ο Σίμπερλοφ και ο Σαξ συμφωνούν ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα για τα νέα οικοσυστήματα αλλά κανείς από τους δυο δεν κατάφερε ακόμη να κάνει ένα ερευνητικό ταξίδι στο νησί της Αναλήψεως. Η μετακίνηση προς το νησί για μη στρατευμένους είναι δαπανηρή. Τα καταλύματα είναι περιορισμένα. Σε αντίθεση με τα Γκαλαπάγκος, τα οποία κάθε χρόνο επισκέπτονται εκατοντάδες εξελικτικοί βιολόγοι, τέτοιου είδους επισκέπτες είναι γενικά σπάνιοι στο Πράσινο Βουνό.
Οι βοτανολόγοι του «Άρη»
Ο Στέντσον Στρουντ, με τίποτα περισσότερο παρά ένα απλό απολυτήριο, ξέρει περισσότερα για τα φυτά του νησιού της Αναλήψεως από οποιονδήποτε άλλον σήμερα. Ανέλαβε από εκεί που σταμάτησε ο Χούκερ. Έφτασε στο νησί, όντας έφηβος, στις αρχές του 1960. Έχει δει το νησί να αλλάζει.
«Ήμουν ο επιστάτης όταν μετέδιδαν τα πρώτα ραδιοφωνικά σήματα του Apollo από αυτό το νησί», λέει. «Η δουλειά μου ήταν να υπάρχει καφές καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας». Ο Στρουντ είναι πλέον ο μοναδικός επιστάτης του Εθνικού Πάρκου στο Πράσινο Βουνό και ο ανεπίσημος κτηνίατρος του νησιού.
Στο νησί υπάρχει ένας αριθμός άγριων γαϊδουριών και «υιοθετημένων» προβάτων καθώς όλη η κοινότητα – κάτοικοι και ζώα – προσπαθούν να επιβιώσουν μαζί στο σκληρό περιβάλλον του νησιού. Αυτό είναι καλό και για τα φυτά που μπορεί κανείς να βρει μόνο στο νησί της Αναλήψεως. Κι αυτά είναι που ενδιαφέρουν περισσότερο από κάθε τι τον Στρουντ.
Δέκα φυτά που ανακάλυψε ο Χούκερ υπάρχουν μόνο στο νησί της Αναλήψεως. Τρία εκτιμάται ότι έχουν εξαφανιστεί σήμερα. Νικημένα από τα μη ενδημικά φυτά του Χούκερ και τα ζώα των ναυτικών τα υπόλοιπα επτά είδη είναι μεταξύ των πιο απειλούμενων φυτών του κόσμου. «Δίνουμε μάχη με το χρόνο», λέει ο Στρουντ.
Ανακάλυψη εκ νέου
Σε μια απόκρημνη άκρη – όπου είναι σαφές ότι κανένα πρόβατο δεν μπορεί να φτάσει – βρίσκονται επτά μικρά φυτά, περίπου στο μέγεθος ενός τετράφυλλου τριφυλλιού. Πρόκειται για ένα είδος που θεωρούνταν χαμένο, το Anogramma ascensionis, τον τοπικό μαϊντανό του νησιού της Αναλήψεως.
Ο Στρουντ έγινε θέμα στα διεθνή πρωτοσέλιδα το 2009, όταν ανακάλυψε εκ νέου τα τρία τελευταία φυτά αυτού του είδους. Έκτοτε σχεδόν ένα εκατομμύριο δολάρια έχουν επενδυθεί για την καλλιέργεια και την δημιουργία ενός βιώσιμου πληθυσμού. «Ήταν καλύτερο από το να βρίσκαμε χρυσό», λέει ο Στρουντ. Εξαιρώντας τη βιοποικιλότητα, το φυτό είχε και πολιτική αξία.
Το Πράσινο Βουνό είχε χαρακτηριστεί εδώ και πολλά χρόνια από τους επιστήμονες ως σημείο αναφοράς για την εξέλιξη. Οι λάτρεις της ιστορίας θα το επισκέπτονταν για την ιστορική του σύνδεση με τον Δαρβίνο και την γεωποίηση. Η εύρεση του εξαφανισμένου μαϊντανού του νησιού άλλαξε τη συζήτηση γι’ αυτό το οικοσύστημα και πλέον άρχισε να γίνεται με τους όρους της συντήρησης και της ανανέωσης.
Ο Χούκερ και ο Στρουντ είναι βοτανολόγοι που βρίσκονται σε αντίφαση. Ο Χούκερ προέβλεψε και εξέφρασε τη λύπη του, για την εξαφάνιση του μοναδικού μαϊντανού του νησιού, την οποία είδε όμως ως κλειδί για την κατανόηση της εξέλιξής του. Ο Στρουντ διαχειρίζεται το γεωποιημένο τοπίο ενώ παράλληλα επενδύει στη διάσωση των ενδημικών ειδών. Αναφέρει την πολιτιστική τους αξία στους νησιώτες και τους επισκέπτες.
Το νησί έχει επίσης ένα ενδημικό πουλί, το Ascension frigatebird. Θα μπορούσαμε να το πούμε το φρεγατοπούλι της Αναλήψεως. Είναι ένα αρπακτικό τροπικό θαλασσοπούλι. Σώθηκε ενώ είχε σχεδόν εξαλειφθεί από τις αγριόγατες του νησιού. Και μετά από μια προσπάθεια που κόστισε πολλά εκατομμύρια δολάρια και διήρκεσε αρκετές δεκαετίες.
Στην ερώτηση, αν πιστεύει ότι πρέπει να γίνει αντίστοιχη προσπάθεια στο Πράσινο Βουνό, δηλαδή να αποψιλωθεί το δάσος και να επικεντρωθούν οι προσπάθειες εξ’ ολοκλήρου στην προσπάθεια διατήρησης των ενδημικών φυτών, ο Στρουντ απαντά: «Φοβάμαι ότι έχουμε ξεπεράσει προ πολλού το χρονικό σημείο για κάτι τέτοιο. Πρέπει να επικεντρωθούμε στη συνύπαρξη (ενδημικών και μη ειδών)».
Συνύπαρξη κι όχι συντήρηση
«Το πως σκεφτόμαστε για τα μη ενδημικά φυτά έχει αλλάξει κατά την τελευταία δεκαετία», λέει ο Σαξ. «Έχει αλλάξει δραστικά». Μερικοί επιστήμονες υποστηρίζουν πια ότι πρέπει να «κάνουμε ειρήνη» με τα νέα οικοσυστήματα γύρω μας. Και να καταλάβουμε καλύτερα τι μας προσφέρουν. Άλλοι φυσικά έχουν αντίθετη άποψη.
Πως μπορούμε να συνδυάσουμε τους κανόνες της παραδοσιακής συντήρησης των ειδών και της πραγματικότητας γύρω μας; Μεταξύ των κατοίκων του νησιού της Αναλήψεως υπάρχει μικρή διαμάχη.
«Αν μπορούσα να χτυπήσω τα δάκτυλά μου και να επαναφέρω το βουνό στην παλιά του κατάσταση, θα το έκανα; Πιθανότατα όχι», λέει ο Ντρου Άβερι, πρόεδρος της Κοινότητας Κληρονομιάς της Νήσου της Αναλήψεως. Ο Άβερι τονίζει ότι οι περισσότεροι κάτοικοι δεν γνωρίζουν καν ότι το Πράσινο Βουνό δεν είναι «φυσικό».
Υπάρχει ακόμη ένας λόγος για να μην αποψιλωθεί το δάσος του Πράσινου Βουνού. Κάποιοι ίσως καταφέρουν να σώσουν τα υπόλοιπα ενδημικά είδη που κινδυνεύουν να εξαλειφθούν από το αναπτυσσόμενο δάσος. Εκδιωγμένα από το «σπίτι» τους ακόμη δυο φυτά βρήκαν καταφύγιο υπό τη σκέπη του νέου οικοσυστήματος. Θα μπορέσουν να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν; Είναι πολύ νωρίς ακόμη για να πει κανείς.
Ο Στρουντ άλλαξε μόνος του τον τρόπο της παραδοσιακής διατήρησης ειδών. Δημιούργησε έναν θόλο από πουρνάρια – που κάποτε θεωρούνταν προβληματικά – ώστε να μπορεί να επιβιώσει η φτέρη του νησιού. Αυτή η στρατηγική είναι ανορθόδοξη αλλά δείχνει πολλά υποσχόμενη. Αποτελεί μέρος του Σχεδίου Δράσης για τη Βιοποικιλότητα του νησιού που σχεδιάστηκε το 2012 για να επιτευχθεί μια συμφιλίωση στο μεταβαλλόμενο οικοσύστημα.
Φυτεύοντας ακόμη
Το προσωπικό του νησιού σε συνεργασία με επιστήμονες από το εξωτερικό έχει εργαστεί χρόνια για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Η στρατηγική τους βασισμένη στο μότο: «κάνε ότι μπορείς και δες αν λειτουργεί», φαίνεται να βοηθά στη συντήρηση ενός τοπίου στο οποίο υπάρχουν ελάχιστοι οικολογικοί κανόνες. Και συνεχίζουν να φυτεύουν. Μένει να φανεί αν αυτός είναι ο σωστός δρόμος τόσο για το Πράσινο Βουνό όσο και για άλλα νέα οικοσυστήματα.
Το Πράσινο Βουνό έχει γίνει μια μεταφορά, μια παραβολή κι ένα σημείο αναφοράς για τους επιστήμονες. Φυσικά τίθενται και ζητήματα ηθικής. Τι διδάσκει όμως το μέρος αυτό για την μελλοντική κατεύθυνση της διατήρησης των οικοσυστημάτων;
Ο Στρούντ λέει: «επεκτείνω το δάσος του Χούκερ, φυτεύοντας μεγάλα δέντρα που εμποδίζουν την ομίχλη ως μια τακτική επιβίωσης. Για να βοηθήσω τις φτέρες να μεγαλώσουν. Αν καθόμαστε και κοιτάμε χωρίς να κάνουμε τίποτα τότε οι μελλοντικές γενιές θα μας καταδικάσουν δικαίως».
